สิทธิด้านการศึกษาของคนไร้สัญชาติ

สิทธิด้านการศึกษาของคนไร้สัญชาติถือเป็นสิทธิที่มีความก้าวหน้ามากที่สุด แต่ยิ่งเรียนสูงขึ้น โอกาสในการศึกษาต่อและทำงานของคนไร้สัญชาติกลับยิ่งน้อยลง

หอมจันทร์ หวังดี หรือข้าวหอม เพิ่งเข้าเรียนวิทยาลัยเทคนิคลำพูนเป็นปีแรก และนับจากนี้ เธอจะต้องหาทุนเรียนหนังสือเองแล้ว แต่การเป็นคนไร้สัญชาติทำให้ไม่สามารถขอทุนใดๆได้นอกจากทุนจากสถาบันการศึกษา ซึ่งเป็นทุนแบบไม่เต็มจำนวน เพราะการไม่มีบัตรประชาชนทำให้สถาบันไม่มีหลักฐานไปทำงบเบิกจ่าย เธอเล่าว่า ครูเคยเสนอชื่อให้เธอรับทุนพระราชทาน แต่สุดท้ายก็ต้องสละสิทธิ์ เพราะไม่มีหลักฐานทางราชการ

คนที่ไม่เข้าใจมักตั้งคำถามว่า ทำไมคนไร้สัญชาติไม่ไปขึ้นทะเบียนให้เรียบร้อย หรือทำไมเธอไม่ไปขึ้นทะเบียนต่างด้าว ข้าวหอมตอบว่า เพราะเธอไม่ใช่คนต่างด้าว แม่ของเธอก็กำลังรอการพิสูจน์สัญชาติอยู่ แต่เนื่องจากการเข้าถึงข้อมูลข่าวสารไม่ค่อยดีนัก ทำให้ก่อนหน้านี้ แม่ของข้าวหอมไม่ทราบว่า จะต้องไปยื่นเรื่องขอสัญชาติในเวลาที่กำหนดเท่านั้น ทำให้ครั้งล่าสุดที่เธอไปขอสัญชาติ เจ้าหน้าที่จึงไม่รับเรื่อง เพราะยังไม่ถึงเวลาขึ้นทะเบียนคนไร้สัญญาประเภทบุตรของผู้ไร้สัญชาติ และต่อให้ยื่นเรื่องได้แล้ว ขั้นตอนการพิสูจน์สัญชาติก็ยาวนานมาก และต้องเตรียมเอกสารและพยานมากมาย

แม้ทุกคนจะมองว่าการศึกษาเป็นบันไดไปสู่ชีวิตที่ดีกว่า แต่สำหรับคนไร้สัญชาติแล้ว การเรียนสูงๆ ไม่ได้หมายถึงการเปิดโอกาสทำงานให้กว้างขึ้นเหมือนกับคนอื่น ข้าวหอมระบุว่า ตอนแรกเธออยากเป็นครู แต่การสอบบรรจุครูต้องมีสัญชาติไทย เธอจึงหันมาเรียนบัญชีแทน โดยหวังว่า จะทำให้เธอมีโอกาสทำงานได้

อย่างไรก็ตาม ที่ผ่านมา คนไร้สัญชาติจะมีสถานะการทำงานเทียบเท่ากับแรงงานต่างด้าว ที่ทำงานได้เพียง 27 อาชีพเท่านั้น แม้จะอยู่ในระหว่างการพิสูจน์สัญชาติก็ตาม แต่เมื่อปี 2016 ที่ผ่านมาเพิ่งมีการผลักดันให้มีการปรับปรุงสิทธิคนไร้สัญชาติมากขึ้น โดยระบุว่า คนไร้สัญชาติสามารถประกอบอาชีพได้อิสระ แต่ก็ต้องอยู่ภายใต้ระเบียบของหน่วยงานที่ดูแล เช่น สภาทนายความ หรือกระทรวงศึกษาธิการ แต่ส่วนใหญ่หน่วยงานเหล่านี้ก็จะระบุว่า ผู้สมัครจะต้องมีสัญชาติไทย

ปัญหาเรื่องโอกาสในการเรียนต่อและทำงานเป็นหนึ่งในปัจจัยที่ทำให้คนไร้สัญชาติ ส่วนใหญ่มีฐานะยากจน ทำให้กระทบกับชีวิตในด้านอื่นๆ และเกิดปัญหาวนไปเรื่อยๆ เพราะเมื่อพ่อแม่ไม่มีสัญชาติและฐานะยากจน ลูกที่ไร้สัญชาติก็ไม่มีทางเลือกในการศึกษาต่อมากนักเช่นกัน